Interview Nieuwsbrief EMMIUS. School voor werk en zingeving, november 2022, opgetekend door Marjan van den Akker.

Zingeving is “zijn afdeling”, aldus emeritus hoogleraar ethiek Frits de Lange. Maar daar geeft hij dan wel zijn eigen draai aan. Tegelijkertijd zegt hij “wat moe” te zijn van het woord zingeving en dat hij het eigenlijk niet meer wil gebruiken. Omdat het, in zijn optiek, “niet resoneert”. Je begrijpt; een gesprek met Frits de Lange over zingeving levert prikkelende gezichtspunten op. We stelden hem een aantal vragen over zijn nieuwe boek, zijn ‘optreden’ in de nieuwe masterclassreeks ‘Perspectieven op werk’ en – oh ja – over dat er meer gedanst moet worden in organisaties….

Frits, wat betekent zingeving voor jou?

“Zingeving is voor mij verbonden met lijf en leden. Ik wil het graag fysiek en zintuigelijk maken. Uit het denkhoofd komen als het ware. Ik ben jaren hoogleraar geweest en, nu ik met emeritaat ben, wil ik meer zijn dan een talking head. Ik heb nu de vrijheid om ook de andere hersenhelft te gebruiken en dat geeft heel veel begrip. Kijk maar eens naar de boerenprotesten van nu. Die kun je niet begrijpen als je niet de affectieve kant ervan ziet. In dat conflict doen partijen elkaar iets aan, heel letterlijk. Dat elkaar raken, dat aandoenlijke, dat probeer ik te verkennen. Jarenlang hebben we hierin alleen maar onze ratio laten werken en aan redelijke oplossingen gedacht. Dat werkt nu niet meer. Uiteraard moeten we dan nog steeds ons hoofd gebruiken, maar je moet altijd rekening houden met de context. In organisaties werkt dat ook zo.”

Wat doe jij toch daar op Kreta?’ wordt me vaak gevraagd. ‘Hard werken!’ , antwoord ik dan. Over doceren aan de Academie op Kreta maakte ik dit filmpje.

Volzin, oktober 2022, #10, pp. 40-43

Er wordt minder gevloekt op straat, God doet het niet meer zo goed als krachtterm. De Bond tegen het Vloeken zou er blij mee moeten zijn. Toch houdt de directeur van de Bond, Kees van Dijk, bij de teloorgang van het ‘godver…’ een dubbel gevoel: “We denken dat mensen de naam van God minder vaak gebruiken als scheldwoord, omdat zij niet bekend zijn met God.” Hij wijst op de voortschrijdende secularisatie. Van Dijk: “Het is treurig dat er voor God minder plek is in de maatschappij.” 

Nederland raakt steeds meer ‘van God los’ en telt sinds 2022 meer niet-gelovigen dan gelovigen. Op de gelijknamige tentoonstelling, afgelopen jaar in het Catharijneconvent, werd het rappe ontkerkelijkingsproces dat ons land vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw doormaakte nog eens treffend in beeld gebracht. De cijfers hingen er aan de wand: een kwart is atheïst, de grote middengroep weet het allemaal niet: er zal wel ‘iets’ zijn, maar wat? En dan de gelovigen: in de jaren zestig geloofde nog bijna de helft van de Nederlanders in een God die zich met ieder mens persoonlijk bezighoudt, nu is dat vijftien procent. ‘Theïsten’ worden ze genoemd: ze geloven in een persoonachtig Wezen daarboven, die los van deze wereld bestaat, het universum geschapen heeft en naar zijn wil bestiert. Geen wonder dat een knetterende vloek het niet meer zo goed doet: bijna niemand wordt er nog warm of koud van. De God daarboven is dood. 

Je zou het niet verwachten van een theoloog, maar Rick Benjamins, hoogleraar vrijzinnige theologie aan de Protestantse Theologische Universiteit, zegt daar ja en amen op. De Nederlandse Geloofsbelijdenis uit 1561 leerde: ‘Wij geloven allen met het hart en belijden met de mond, dat er een enig en eenvoudig geestelijk wezen is, dat wij God noemen: eeuwig, onbegrijpelijk, onzichtbaar, onveranderlijk, oneindig, almachtig, volkomen wijs, rechtvaardig, goed en een zeer overvloedige fontein van al het goede.’ Benjamins krijgt het niet meer over zijn lippen. Ook voor hem heeft die God afgedaan.

 Nieuw Wij, 8 juli 2022

Bespreking van: Marli Huijer, De toekomst van het sterven. Uitgeverij Pluim/ De Groene Amsterdammer, Amsterdam/Antwerpen 2022

Met De toekomst van het sterven levert Marli Huijer een welkome bijdrage aan de publieke bezinning op een goed levenseinde. Die wordt vandaag sterk gedomineerd door de politieke discussie rond euthanasie en hulp bij zelfdoding na een ‘voltooid leven’, die losstaat van de manier waarop er doorgaans gestorven wordt. De meeste mensen overlijden immers na lange tijd ziek te zijn geweest, aan de gevolgen van kanker, hart- en vaatziekten of dementie. Ze ‘sterven weg’, schrijft Huijer, in een invoelend hoofdstuk dat gewijd is aan hoe moeizaam dat kan gaan én hoe mooi en waardevol dat kan zijn.

Column Volzin, maart 2022

Lato, een Griekse ruïnestad in de bergen op Kreta, vlakbij Agios Nikolaos, oktober 2021. Ik geef straks college over Plato aan cursisten van de Academie op Kreta (academieopkreta.com) op een plek waar hij geweest zou kúnnen zijn: de oude agora, uit de vijfde eeuw voor onze jaartelling. Ik zit op de resten van een zuil mijn tekst alvast door te nemen: de allegorie van de grot, over de vergankelijke zintuigen die ons bedriegen, en de eeuwige, stabiele orde van het Zijn, achter al deze schijn. Plotseling voel ik mijn billen trillen en de aarde onder me bewegen. Voor mij schudden en wankelen een stel zuilen die daar vijfentwintighonderd jaar hebben gestaan. Het duurt maar een paar seconden, maar ik heb het gevoel alsof alle grond onder mij wordt weggeslagen en ik zo door de aarde zal worden verzwolgen. 

Column Gerōn, 2022 #1

De schrijfster Josepha Mendels (1902 – 1995) vertelde ooit hoe zij als tachtigjarige, feestelijk opgedoft, haar Parijse appartement verliet om uit te gaan en dan van haar eveneens bejaarde medebewoonsters onder aan de trap te horen kreeg: ‘Ah Madame, vous voulez plaire encore?’ En van Bertold Brecht (1898 – 1956) is het verhaal van zijn grootmoeder die, nadat ze op twee-en-zeventigjarige leeftijd weduwe werd, uit de knellende band van de sociale verwachtingen sprong. In plaats van langzaam af te sterven als respectabel oudje gaat ze naar de bioscoop, bezoekt vreemde mannen, gaat uit eten, speelt kaart met vriendinnen, geniet van paardenrennen, en amuseert zich kostelijk. Haar eigen kinderen gaan er schande van spreken. ‘Die Unwürdige Greisin’ is de titel die Brecht aan haar verhaal meegeeft: foei, wat zal de buurt er wel van zeggen!

(Column Gerōn 2021 #3)

Waar en hoe gaan we wonen, straks als we echt oud zijn? Het is bij mij thuis onderwerp van gesprek, nu we beiden net met pensioen zijn.  We wonen plezierig, maar ja, je weet niet of het huis geschikt is als we de trap niet meer op kunnen en de tuin niet meer kunnen doen. Bovendien wonen de kinderen ver weg. Hmmm, nog maar even parkeren, die vraag.

Herkenbaar, zo’n gesprek (of vaak ook: het voor je uitschuiven ervan)? Toch lijkt het steeds meer een luxe vraag van vroeger toen we nog iets te kiezen hadden. Waar wil je wonen? Je hebt niks te willen. De woningmarkt zit op slot, en de overheid stuurt erop aan dat je blijft waar je bent: thuis, zelfs als je veel zorg nodig hebt. Je hebt geen keus: oud worden doe je daar waar je nu woont.

Opiniebijdrage NieuwWij, 24 maart 2021

Hoe langer de pandemie duurt, des te verrassender de bondgenootschappen tussen groepen die zich verzetten tegen de lockdown. Hard en soft, rechtsextremisten en spiritualiteitsbewegingen vinden elkaar in ontkenning van de ernst van het virus en het protest tegen de maatregelen.

“Wat heeft dit nog met christelijk geïnspireerde spiritualiteit te maken?”

Désanne van Brederode merkte tot haar verbijstering dat veel van haar antroposofische vrienden nu complottheorieën aanhangen, die “Nederland nu opeens vergeleken met een dictatuur en in hun retoriek de schijn wekten dat er al tijden een verschrikkelijke strijd om macht over de gehele mensheid gaande was, die nu, door corona, openlijk de oorlogsfase was ingegaan. (…) Even pijnlijk was het dedain waarmee er werd gesproken over al diegenen die niet durfden of wilden zien wat er ‘echt’ gaande was en is.” (Trouw 27 februari 2021) Wie nog waarde hecht aan de cijfers van het RIVM is in deze kringen naïef.

De mix van spiritualiteit en anti-lockdown is geen Nederlands unicum en niet beperkt tot de antroposofie, maar is inmiddels zo wijdverspreid dat er de term ‘conspirituality’ voor gemunt is.