Interview Nieuwsbrief EMMIUS. School voor werk en zingeving, november 2022, opgetekend door Marjan van den Akker.
Zingeving is “zijn afdeling”, aldus emeritus hoogleraar ethiek Frits de Lange. Maar daar geeft hij dan wel zijn eigen draai aan. Tegelijkertijd zegt hij “wat moe” te zijn van het woord zingeving en dat hij het eigenlijk niet meer wil gebruiken. Omdat het, in zijn optiek, “niet resoneert”. Je begrijpt; een gesprek met Frits de Lange over zingeving levert prikkelende gezichtspunten op. We stelden hem een aantal vragen over zijn nieuwe boek, zijn ‘optreden’ in de nieuwe masterclassreeks ‘Perspectieven op werk’ en – oh ja – over dat er meer gedanst moet worden in organisaties….
Frits, wat betekent zingeving voor jou?
“Zingeving is voor mij verbonden met lijf en leden. Ik wil het graag fysiek en zintuigelijk maken. Uit het denkhoofd komen als het ware. Ik ben jaren hoogleraar geweest en, nu ik met emeritaat ben, wil ik meer zijn dan een talking head. Ik heb nu de vrijheid om ook de andere hersenhelft te gebruiken en dat geeft heel veel begrip. Kijk maar eens naar de boerenprotesten van nu. Die kun je niet begrijpen als je niet de affectieve kant ervan ziet. In dat conflict doen partijen elkaar iets aan, heel letterlijk. Dat elkaar raken, dat aandoenlijke, dat probeer ik te verkennen. Jarenlang hebben we hierin alleen maar onze ratio laten werken en aan redelijke oplossingen gedacht. Dat werkt nu niet meer. Uiteraard moeten we dan nog steeds ons hoofd gebruiken, maar je moet altijd rekening houden met de context. In organisaties werkt dat ook zo.”
Lees verder »
In Trouw van afgelopen zaterdag al een deel van je boek met daarboven de kop: ‘Er is maar één leven. Dit!’ En: ‘Eerst nam hij afscheid van de persoonlijke God. Nu zegt de protestantse hoogleraar Frits de Lange de hemel vaarwel’. Klopt dit laatste wel?
Dr Els van Wijngaarden promoveerde afgelopen november op een spraakmakend onderzoek aan de UvH. Zij deed onderzoek naar ‘voltooid leven’ en interviewde 25 mensen met een actieve doodswens. Op het symposium naderhand mocht ik mijn indrukken weergeven. Het viel mij op dat de geïnterviewden het eigenlijk niet over de dood hebben, maar over het leven. Het leven, dat nu ze boven de zeventig zijn niet meer aan kunnen of willen. Liever dood, dan zo verder leven. Hun doodswens is geen doodsverlangen. Er is geen sprake van dat deze mensen hun leven hebben afgerond als een voltooid kunstwerk of een geklaarde klus. Ze hebben gewoon een rotleven. 
Rond mijn zestiende hield ik een dagboek bij met – wat ik toen dacht – diepzinnige gedachten. Ik ben het kwijt, maar weet nog dat ik een keer zoiets schreef als: ‘het leven is te teer en te kwetsbaar om te leven. Zodra je het echt leeft, maak je het stuk.’ Een nogal wijsneuzige gedachte voor een puber, achteraf gezien. Maar het gevoel dat erbij hoorde is me altijd blijven vergezellen. Toen dacht ik vast aan het meisje waar ik van hield, de studie die ik wilde gaan volgen – als je je eenmaal vastlegt, kun je niet meer terug. Een vroege oprisping van wat psychologen tegenwoordig bindingsangst noemen. Veel twintigers en dertigers herkennen die vrees om zich definitief te binden aan een partner, aan vrienden, een baan.
Het vraagstuk over levensbeëindiging speelt in verkiezingstijd opeens een belangrijke rol. Er liggen meerdere vragen op tafel: wat is de kerntaak van de overheid wat betreft het leven van burgers? Beschermen of faciliteren? En hoe ver gaat zelfbeschikking in relatie tot wetgeving? Wat is de rol van religieuze politiek in een seculier domein? Nieuwwij interviewde Frits de Lange, hoogleraar Ethiek aan de Protestantse Theologische Universiteit (PThU): “De overheid – in de vorm van een door de wet gedekte ‘levenseindebegeleider’ – zou zich ver moeten houden van een oordeel over de zin en kwaliteit van iemands leven.”
Zou jij duizend jaar oud willen worden? Aubrey de Grey, een Britse wetenschapper, denkt dat het kan. Je kinderen zullen je al één keer, je kleinkinderen drie, vier keer overleven. ‘We’re gonna fix it!’ riep De Grey telkens enthousiast uit in een Studium Generale lezing voor een zaal vol jonge techneuten. Hartfalen, kanker, CVA’s, Alzheimer, broze botten – we gaan er nu nog dood aan, maar niet meer voor lang. De studenten bedachten de slimste vragen om de haalbaarheid van zijn utopie door te prikken, maar vergeefs. De Grey had zijn antwoord steeds klaar. ‘We’re gonna fix it!’
De demografische revolutie die zich voltrekt in de westerse samenleving is een unicum in de geschiedenis van de mensheid: voor het eerst overheersen de ouderen getalsmatig de jongeren. Er is sprake van dubbele vergrijzing: steeds meer mensen worden oud, en ouderen worden steeds ouder. Tegelijkertijd worden er steeds minder kinderen geboren. Gecombineerd met deze ontgroening leidt de vergrijzing tot ingrijpende veranderingen in de samenleving en plaatst zij ons voor grote uitdagingen. Pensioenen waren ooit bedoeld voor een korte levensavond; nu moeten ze zo’n dertig jaar (een derde van de gemiddelde levensduur) overbruggen en zijn er steeds minder werkers die het geld voor de AOW verdienen. En wie betaalt de dure zorg voor zieke ouderen, wie kijkt ernaar hen om? De participatiesamenleving moet de verzorgingsmaatschappij vervangen, maar wordt zij ook meer dan een mooi ideaal? En hoe maken we die lang durende ouderdom tot een zinvolle levensfase, zodat we niet zo snel meer ‘klaar met leven’ zijn? 
‘Overal waar “te” voor staat is niet goed. Behalve tevreden.’ De wijze levensles van moeder, die aan mij als puber niet besteed was. Wees matig in alles, en wil niet te veel. Zij groeide op in armoede vóór de oorlog, waarin er van alles te weinig was. Dat was niet goed. In de jaren zestig kwam de tv, de auto, het slagroomgebak, de alcohol, de nicotine. Gulzig haalde haar generatie in wat ze te kort waren gekomen. En kreeg longkanker en hartinfarcten. Niet goed. Een boterham met tevredenheid, was de les, daar leef je het langst mee. In mijn Sturm und Drang wilde ik er niet van weten. Ik wilde léven met overgave, de wereld veroveren, mij alles toe-eigenen, zonder reserves. Zo rookte ik mijn sigaret: zo diep mogelijk inhaleren, dat je er duizelig van werd. En daarna je langzaam in een dikke wolk rook hullen. Grenzeloos, mateloos leven. 
ren bezig los te komen van het Voorzienige Opperwezen, maar ik krijg het moeilijk uit mijn systeem. Het is ook zo vertrouwd, zo geruststellend, zo veilig: de voorstelling van een alwetende God die de touwtjes in handen heeft en met alles zijn Ondoorgrondelijke Bedoeling heeft. Dat kinderlijke geloof achterlaten voelt toch alsof je een warm verlichte huiskamer verlaat en de donkere kou instapt. En ook ik ben bang in het donker. 
Europa’s bevolking wordt snel ouder. De sociale impact van deze demografische transitie op de sociale structuren in de lidstaten is enorm. Tegelijk wordt de verzorgingsstaat afgebouwd en wordt – zoals in Nederland – de overgang naar een participatiesamenleving bepleit. Moeten mensen meer verantwoordelijk worden gehouden voor hun eigen oude dag, ook als ze dan afhankelijk worden van de zorg van anderen? De relatie tussen publieke zorgtaken en individuele redzaamheid moet opnieuw worden herijkt. Uit welke culturele, morele en spirituele bronnen putten de verschillende Europese landen, om ons in staat te stellen een beter evenwicht te vinden tussen zelfmanagement, kwetsbaarheid en afhankelijkheid in de ouderdom? Is ‘succesvol oud worden’ iets dat je kunt leren en waarin je geschoold kunt worden? Hoe ziet een hoogbejaarde levenskunst eruit? 
een leven compleet is behoort niet tot zijn specialisme. Dat hoeft ook niet, zeggen de voorstanders van een ruimer euthanasiebeleid: dat maken oude mensen zelf wel uit. Zij interpreteren de recente vrijspraak van Albert Heringa, die in 2008 zijn moeder heeft helpen sterven, als een volgende stap in de goede richting. We lijken weer een stap verder in de erkenning dat een voltooid leven voldoende grond is voor hulp bij zelfdoding, al dan niet door de dokter. Vijf jaar nadat de initiatiefgroep Uit Vrije Wil en het Burgerinitiatief Voltooid Leven begon met zijn lobby om hulp bij zelfdoding mogelijk te maken voor ouderen die geen mogelijkheden meer zien hun leven ‘ in een voor hen zinvolle vorm voort te zetten’, en het gevoel krijgen ‘zichzelf te overleven’, is de term ‘voltooid leven’ gemeengoed geworden. Wie zover is, mag dood, is de suggestie. En hij of zij mag anderen vragen daarbij te helpen.
